Η παρατήρηση της Φύσης και η ανάγκη για μια νέα καλλιτεχνική εκπαίδευση

   Σίγουρα όλοι όσοι έχουν περάσει από μια βασική καλλιτεχνική εκπαίδευση στην Ελλάδα -συνήθως ως προετοιμασία για κάποια από τις σχολές καλών τεχνών της Ελλάδας- θα έχουν αναρωτηθεί για ποιο λόγο διδάχτηκαν το σχέδιο με τον τρόπο που το διδάχτηκαν; Γιατί η αντιγραφή εκμαγείων από γλυπτά της κλασικής αρχαιότητας είναι τόσο αναγκαία; Η αλήθεια είναι ότι αυτή υπήρξε η βασική καλλιτεχνική εκπαίδευση που κυριάρχησε σε όλη την Ευρώπη μετά την Αναγέννηση, αρχής γενομένης από την Γαλλική Ακαδημία (Académie royale de peinture et de sculpture) το 1648 και μέχρι το πρώτο μισό του εικοστού αιώνα. Η επέλαση της σύγχρονης τέχνης από τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο και μετά οδήγησε στον ολοκληρωτικό -σχεδόν- αφανισμό αυτού του είδους εκπαίδευσης στην Αμερική και τις χώρες της Δυτικής Ευρώπης, για να την ξαναβρεί μόλις την τελευταία δεκαετία, όπου η νεοκλασική παράδοση γνωρίζει μια απρόσμενη αναβίωση στις ΗΠΑ και τον Καναδά, με βιβλία όπως το νεοκλασικό Cours de Dessin του Charles Bargue να γίνονται ανάρπαστα. Κανείς δεν αμφισβητεί την αξία και αναγκαιότητα της εκμάθησης του σχεδίου και του χρώματος, με τον ίδιο τρόπο που κανείς δεν αμφισβητεί το γεγονός ότι αν θέλει κάποιος να γίνει κλασικός πιανίστας θα πρέπει να μελετήσει κλασικό πιάνο. Ενώ όμως αν θέλεις να παίξεις Λιστ είναι λογικό να θέλεις να ακολουθήσεις τις μεθόδους της εποχής του Λιστ, αν θέλεις να κάνεις σύγχρονη τέχνη δεν είναι καθόλου λογικό να πρέπει να ακολουθείς υποχρεωτικά και σχεδόν αποκλειστικά τις μεθόδους της νεοκλασικής Γαλλικής Ακαδημίας.

   Ο σκοπός της οποιασδήποτε βασικής καλλιτεχνικής εκπαίδευσης είναι να ακονίσει το μάτι και το χέρι στην αναζήτηση της αλήθειας. Αυτή ήταν και μία από τις κυρίαρχες αξίες της κλασικής Αθήνας. Και παρόλο που όποιος θέλει να μελετήσει την κλασική αρχαιότητα θα πρέπει να είναι σε θέση να το κάνει, ο σχεδόν αποκλειστικός ρόλος που έχουν τα εκμαγεία στην καλλιτεχνική εκπαίδευση δεν τεκμηριώνεται ούτε από την ζωγραφική παράδοση, αλλά ούτε και φιλοσοφικά.

   Ο πατέρας του ιμπρεσιονισμού και της αφαίρεσης, ο Τζ. Μ. Γ. Τέρνερ αναγκάστηκε να δεχτεί κλασική εκπαίδευση από πολύ μικρή ηλικία όταν έγινε δεκτός στη Σχολή της Βασιλικής Ακαδημίας του Λονδίνου σε ηλικία μόλις 14 ετών. Ο σημαντικότερος όμως μελετητής του Τέρνερ και μεγαλύτερος Άγγλος θεωρητικός του 19ου αιώνα, ο Τζον Ράσκιν, δηλώνει απερίφραστα ότι "...του πήρε τριάντα χρόνια για να συνέλθει από αυτή την εκπαίδευση." O άλλος μεγάλος τοπιογράφος του 19ου αιώνα, ο Ζαν Μπατίστ Καμίλ Κορό φαίνεται να στάθηκε πιο τυχερός γιατί με δάσκαλο τον Jean-Victor Bertin δούλεψε αντιγράφοντας βοτανικές λιθογραφίες, αλλά και απευθείας στην ύπαιθρο από νωρίς.

Τζον Ράσκιν, Βόλτα στους αμπελώνες της Λούκα (Τοσκάνη)

    O Άγγλος καλλιτέχνης και θεωρητικός Τζον Ράσκιν ανέπτυξε τη δική του μέθοδο σχεδίου, η οποία βασίζεται στην τοπιογραφική παράδοση, και όχι μόνο. Στα Στοιχεία Σχεδίου (The Elements of Drawing) που εκδόθηκαν το 1857, ο Ράσκιν διδάσκει σχέδιο και ζωγραφική από τη Φύση, χρησιμοποιώντας στην αρχή φυσικά αντικείμενα (π.χ. πέτρες, δέντρα, φύλλα, κλαριά κλπ) για την ανάπτυξη της παρατηρητικότητας και την εκμάθηση βασικών τεχνικών ικανοτήτων (μέτρηση, σχέδιο, τόνος κλπ) και στη συνέχεια εργασία απευθείας στην ύπαιθρο (en plein air), μαζί με την μελέτη τοπίων από τους μεγάλους δασκάλους. Η μέθοδός του αναπτύχθηκε περισσότερο όταν έγινε o πρώτος καθηγητής Καλών Τέχνων που πήρε την έδρα Slade στην Οξφόρδη τo 1870 και είναι μεγαλοφυής και σε κάθε περίπτωση μοναδική. Για την ακρίβεια, με εξαίρεση τα σημειωματάρια του Πάουλ Κλέε, που ανήκουν σε άλλη κατηγορία εντελώς, είναι αμφίβολο αν έχουμε κάποια άλλη τέτοια μέθοδο για την ανάπτυξη του καλλιτεχνικού νου και των τεχνικών ικανοτήτων του καλλιτέχνη. Ο Ράσκιν, παρατηρώντας τον τρόπο που εξελίχτηκε η δυτική τέχνη και τα στάδια από τα οποία πέρασε από την αρχαιότητα μέχρι την εποχή του, δημιούργησε εξαιρετικές και πρωτότυπες λύσεις στα προβλήματα της καλλιτεχνικής εκπαίδευσης της εποχής του, που βασίζονταν στην αγάπη και την παρατήρηση της Φύσης, χωρίς να αμελεί την κλασική αρχαιότητα.  

   Η μέθοδός του αποτυπώνεται στα έργα του The Elements of Drawing, Lectures on Art και στη συλλογή των 1470 έργων που βρίσκεται σήμερα στο Μουσείο Ασμόλιαν της Οξφόρδης (Ashmolean Museum) τα οποία ο Ράσκιν χρησιμοποιούσε ως διδακτικό υλικό στο Ruskin School of Drawing της Οξφόρδης. Αξίζει εδώ να σημειωθεί ότι τα Στοιχεία Σχεδίου επηρέασαν άμεσα τους Ιμπρεσιονιστές, αλλά και τον Σερά (στο οποίο έχουμε ήδη αναφερθεί εδώ).

   Η γοητεία της είναι η προσήλωσή της στη Φύση και την Αλήθεια και ως προς αυτό η μέθοδός του βρίσκεται πολύ πιο κοντά στο αρχαίο Ελληνικό πνεύμα, απ' ό,τι οι Γαλλικές μέθοδοι και τα γύψινα εκμαγεία. Η τέχνη των αρχαίων Ελλήνων γεννήθηκε από μια βαθειά, συνεχή και ενδελεχή παρατήρηση και γνώση της Φύσης, μια γνώση η οποία ίσως να υπερβαίνει τη δική μας. Ας τους μιμηθούμε.