Το σημειωματάριο

Σύμφωνα με τον James Hamilton, βιογράφο του Τέρνερ:


«Ο Τέρνερ είχε στο χέρι του ένα τόσο δα σημειωματάριο, πέντε ή δέκα εκατοστά, στο οποίο σημείωνε γρήγορα και ασταμάτητα, όλες τις μεταβαλλόμενες σχέσεις μεταξύ των βουνών, του νερού, των δέντρων κλπ, το ένα πίσω απ' το άλλο... Μέσα σε μιάμιση ώρα πρέπει να είχε σημειώσει καμιά εικοσαριά ή και παραπάνω.»

Οι αλληλεπιδράσεις των χρωμάτων του Γιόζεφ Άλμπερς - Βιβλιοπαρουσίαση

   O Γιόζεφ Άλμπερς (Josef Albers) ήταν Γερμανός καλλιτέχνης που δίδαξε στο Μπάουχαους τη δεκαετία του 1920. Όταν η σχολή έκλεισε υπό την πίεση των Ναζί, μετανάστευσε στην Αμερική, όπου και έζησε και δίδαξε μέχρι το θάνατό του.  Το 1963 εξέδωσε ένα βιβλίο με τον τίτλο «Interaction of color» (Οι αλληλεπιδράσεις των χρωμάτων), το οποίο ήταν καρπός και σύνοψη της διδασκαλίας του στο Μπάουχαους και στις διάφορες σχολές καλών τεχνών της Αμερικής. Παρόλο που το συγκεκριμένο σύγγραμα θεωρείται κλασικό στο είδος του, δεν έχει εκδοθεί στα Ελληνικά και αυτό το κενό έρχεται να καλύψει αυτή η μικρή και συνοπτική παρουσίαση.

   Το έργο απευθύνεται σε γραφίστες, καλλιτέχνες, αρχιτέκτονες, καθηγητές εικαστικών και όλους όσους ενδιαφέρονται να μάθουν περισσότερα για το χρώμα, την ψυχολογία της όρασης και τον τρόπο με τον οποίο αλληλεπιδρούν τα χρώματα μεταξύ τους. Βασίζεται στην πολυετή διδακτική πείρα του Άλμπερς, αλλά και στις βασικές αρχές που επέλεξε να εξερευνήσει στο εικαστικό του έργο.

   Το βιβλίο επικεντρώνεται κυρίως και σχεδόν αποκλειστικά στη σχετικότητα του χρώματος και τις σχέσεις μεταξύ των χρωμάτων, αλλά με ένα τρόπο αρκετά διαφορετικό απ' αυτό που μας δίδαξε ο άλλος δάσκαλος του Μπάουχαους, Γιοχάννες Ίττεν (του οποίου ο Άλμπερς υπήρξε μαθητής). Σύμφωνα με τον Άλμπερς, το χρώμα δεν είναι ποτέ ακριβώς αυτό που φαίνεται, αλλά τροποποιείται και μεταβάλλεται συνεχώς ανάλογα με το περιβάλλον του. Κι επειδή ακριβώς είναι το πιο σχετικό μέσο στην τέχνη, ο Άλμπερς δίνει μία σειρά ασκήσεων που σκοπό έχουν να αναπτύξουν και να οξύνουν το μάτι στις ενέργειες και τις σχέσεις μεταξύ των χρωμάτων. 

   Για παράδειγμα, στην πρώτη άσκηση που δίνει ο Άλμπερς ο σπουδαστής καλείται να κάνει το ίδιο χρώμα να φαίνεται σαν δύο διαφορετικά χρώματα. Στο παρακάτω παράδειγμα του βιβλίου, και τα δύο τετραγωνάκια είναι το ίδιο ακριβώς χρώμα, αλλά είναι σχεδόν αδύνατο να το αντιληφθεί κανείς εκ πρώτης όψεως.

Αντιθέτως παρακάτω έχουμε δύο διαφορετικά χρώματα που φαίνονται να είναι το ίδιο χρώμα:

  Κάπως έτσι προχωράει το βιβλίο με μια σειρά δομημένων ασκήσεων που σίγουρα θα φανούν χρήσιμες σε πολλούς, αλλά θα εκπλήξουν και πολλούς. Βήμα-βήμα ο Άλμπερς αποδεικνύει πόσα λίγα ξέρει το ανεκπαίδευτο -και μερικές φορές και το εκπαιδευμένο- μάτι για το χρώμα. Δεν είναι δε λίγες οι περιπτώσεις εκείνες που τα αποτελέσματα των ασκήσεων και των παραδειγμάτων φαίνεται να παραβιάζουν την κοινή λογική.

Τα δύο παραπάνω παραδείγματα έχουν γίνει με χρωματιστό χαρτί και η μεσαία απόχρωση που δίνει την εντύπωση της διαφάνειας είναι επίσης από αδιαφανές χαρτί.

  Στα αρνητικά του βιβλίου είναι η εμμονή του Άλμπερς στη χρήση χρωματιστών χαρτιών για τις ασκήσεις, καθώς και η έλλειψη παραδειγμάτων από τους μεγάλους ζωγράφους του παρελθόντος. Η χρήση χρωματιστών χαρτιών σίγουρα γλιτώνει τον σπουδαστή από πολλούς μπελάδες, για τις απαιτήσεις όμως αυτών των ασκήσεων και τα ελληνικά δεδομένα ίσως να μην είναι η πιο πρακτική μέθοδος. Ας σημειωθεί ότι στην Αμερική όπου αναπτύχθηκε η μέθοδός του κυκλοφορούν ευρέως τα λεγόμενα χαρτιά color aid σε 314 διαφορετικές αποχρώσεις και τόνους και είναι ιδανικά γι' αυτή τη δουλειά. Απ' όσο γνωρίζω, τα χρωματιστά χαρτιά που κυκλοφορούν στο εμπόριο στην Ελλάδα δεν καλύπτουν αυτή την απαίτηση, εκτός κι αν μπορεί κανείς να βρει χρωματολόγια τοίχου ή κάτι σχετικό για να δουλέψει. Από την άλλη, ορισμένες από τις ασκήσεις δεν μπορούν να εκτελεστούν αλλιώς. Τέλος, η απουσία παραδειγμάτων με έργα από τους μεγάλους ζωγράφους του παρελθόντος αφήνει ένα μικρό κενό. Βέβαια, δεδομένου ότι ο σκοπός του βιβλίου είναι η όξυνση της χρωματικής ευαισθησίας και αντιληπτικότητας του σπουδαστή, τέτοια παραδείγματα δεν είναι ακριβώς αναγκαία. Ωστόσο, το ερώτημα του πώς οι αρχές που περιγράφει ο Άλμπερς έχουν εφαρμοστεί στη ζωγραφική, παραμένει.

   Το Interaction of  color του Josef Albers κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Yale University Press.

Για την Ελληνικότητα

   Πολλά έχουν γραφτεί για την ελληνικότητα στην νέα ελληνική τέχνη. Άλλοι έχουν αφιερώσει όλο τους το έργο στην αναζήτηση αυτής, άλλοι την απορρίπτουν ως «μύθο» ή ως κάτι το παρωχημένο μιας φτωχής Ελλάδας που έχασε την Αναγέννηση και τον αστικό πολιτισμό της Δύσης, που έχασε τα σύγχρονα ρεύματα, που παραμένει στο περιθώριο μην έχοντας κάνει τίποτα σπουδαίο, στη σκιά των μεγαλείων της αρχαιότητας.

   Πέρα όμως από όλα αυτά, υπάρχει μια βασικότατη αλήθεια που παραμένει ίδια και αναλλοίωτη: κάθε τόπος έχει το δικό του φως. Και δεδομένου ότι είναι το φως που τρέφει την ευαισθησία του καθενός, ένας Έλληνας που γεννήθηκε και μεγάλωσε στην Ελλάδα δεν μπορεί να ζωγραφίσει με τον τρόπο που βλέπει τα πράγματα ένας Γάλλος, ένας Γερμανός ή ένας Αμερικάνος. Υπάρχει λόγος που οι Γάλλοι Ιμπρεσιονιστές έβλεπαν και ζωγράφιζαν με τον τρόπο που το έκαναν. Και λόγος που οι Αμερικάνοι Ιμπρεσιονιστές τις ίδιες ιδέες τις μεταχειρίστηκαν αναγκαστικά με άλλο τρόπο. Υπάρχει λόγος που ο Βαν Γκογκ και ο Σεζάν εγκαταστάθηκαν και δούλεψαν στη νότια Γαλλία, ενώ ο Μονέ επέλεξε τον βορρά του Ζιβερνύ. Υπάρχει λόγος που τα έργα της Γερμανικής Αναγέννησης είναι τόσο διαφορετικά από αυτά της Ιταλικής.
   Και οι λόγοι αυτοί δεν θα βρεθούν μόνο στην πολιτισμική παράδοση της κάθε χώρας, αλλά και στο φως και τις καθαρά φυσικές ιδιαιτερότητες κάθε τόπου. Άλλη η Ελληνική φύση και άλλη η Γαλλική ή η Αμερικάνικη. Όπως λέει και ο Περικλής Γιαννόπουλος «Βάσις της Ελληνικής Αισθητικής είναι η Ελληνική Γη. Κάθε Γη πλάττει τον άνθρωπον κατ' εικόνα και ομοίωσιν Εαυτής. Θέλει τον άνθρωπόν της, όπως το φυτόν της και το ζώον της, εκδηλωτήν της. Κάθε Γης άνθρωπος είναι μόνον το όργανον της εκδηλώσεως Αυτής. Ημείς, από της προϊστορικής ημών εμφανίσεως, αυτήν εξωτερικεύομεν δι' όλων ημών των κινήσεων, αυτήν απεικονίζομεν δι ' όλων ημών των εκδηλώσεων, είτε συναισθητών, είτε ασυναισθήτων. Πρώτη λοιπόν κίνησις, προς ζήτησιν της Ελληνικής Αισθητικής, είναι η κίνησις προς την Γην. Και πρώτον βήμα προς αίσθησιν, νόησιν της Γης, εκ της οποίας θα απορρεύση σαφής η Αισθητική, είναι ο ενατενισμός Αυτής, χιλιάδας χιλιάδων ωρών.»
    Όταν μιλάμε εδώ για Ελληνική γη, δεν εννοούμε την Ελληνική γη με τον εθνικοσοσιαλιστικό τρόπο που την εννοούν μερικοί, αλλά ως τον τόπο που επιλέγει ο Θεός να φανερώσει τη δόξα του. Στην Γη πραγματώνεται η Βασιλεία, «ως εν ουρανώ και επί της Γης», και υπό αυτή την έννοια και μόνο η γη πλάττει τον άνθρωπο καθ' εικόνα και ομοίωσή της, ως φορέας και τόπος πραγμάτωσης του Θείου Θελήματος.
   Μέχρι να συνειδητοποιηθεί αυτή η βασικότατη αλήθεια που ήταν μαζί μας από τα γεννοφάσκια μας και θα είναι μαζί μας μέχρι τον τάφο, θαρρώ πως θα γυρίζουμε γύρω-γύρω από τα ίδια, δορυφόροι ενός άγνωστου άστρου, χωρίς να πηγαίνουμε πουθενά. Γιατί όπως λέει και ο Ρομπέρτο Καλάσσο, η Ανάγκη των αρχαίων είναι ένας κόμπος.

   Και κάποιες προηγούμενες αναρτήσεις που αγγίζουν το ίδιο θέμα:

• Ο ντετερμινισμός της ύλης και η εκδίκηση του πνεύματος
• Η εθνική μοναξιά του Ιωάννη Αλταμούρα
• Τα μαθήματα του ροκοκό στη Γαλλική ζωγραφική
• Τα μιμητικά έθνη και η χυδαιότητα της δυτικής ζωγραφικής
• Ο καλλιτέχνης και η πατρίδα του

Η Μαργαρίτα Καραπάνου & ο Πικάσσο

Γράφει η Μαργαρίτα Καραπάνου στο «Μήπως;» για την συνάντησή της με τον Πικάσο όταν ήταν οκτώ χρονών:

«Μια μέρα πήγαμε εκδρομή στην εξοχή, «να γνωρίσεις έναν διάσημο ζωγράφο», είπε η μαμά μου. Δεν θα ξεχάσω ποτέ τη σκηνή που τον συνάντησα και πώς τον θαύμασα. Είχε σαράντα πέντε βαθμούς τρεις η ώρα το μεσημέρι. Ήταν καλοκαίρι. Πολλή ζέστη. Όπως κι εδώ στους καλοκαιρινούς μήνες. Και τρεις η ώρα το μεσημέρι ήταν αυτός έξω στη βεράντα και ζωγράφιζε, γυμνός από πάνω, και δούλευε στους σαράντα πέντε βαθμούς. Αυτό δεν θα το ξεχάσω ποτέ μου.»

Ομφαλοί του ερέβους

   Σκέφτομαι τον λογοτέχνη και διανοούμενο Περικλή Γιαννόπουλο που φέρεται να είχε πει: «Ξεκινάτε λοιπόν και πηγαίνετε για να διδαχθείτε τις τέχνες του φωτός, στα κέντρα του σκότους. Σε αυτό τον ομφαλό ερέβους, το Μόναχο. Ενώ όλοι οι μεγάλοι βόρειοι που είπαν και έγραψαν κάτι, κατεβαίνουν στην Ιταλία για να δουν το φως» και αναπόφευκτα έρχεται στο μυαλό μου το περιστατικό που περιγράφει η άλλη λογοτέχνης, η Μαργαρίτα Καραπάνου. 

   Λέει λοιπόν η Μαργαρίτα Καραπάνου:

«Όταν μέναμε στο Παρίσι, ο Αλμπέρ Καμί ερχόταν τα βράδια να πάρει τη μαμά να φάνε έξω. Ήμουνα μικρή. Έξι εφτά χρονών. Και τη μόνη φράση που μου 'λεγε ήταν: «Pauvre Margeurite» (Καημένη Μαργαρίτα). Η μόνη φράση, αλλά με πολλή γλύκα: «Pauvre Margeurite». Κάθε βράδυ το ίδιο. Δεν μου 'χε πει ποτέ τίποτ' άλλο. Μήπως επειδή ήμουνα στο Παρίσι; Αυτός λάτρευε τον ήλιο. Ο «Ξένος». Λάτρευε τη Μεσόγειο αυτός. Και στο Παρίσι αισθανόταν πάντα σαν σε φυλακή ο Αλμπέρ Καμί. Και μήπως εννοούσε ότι επειδή βρισκόμουν σ' αυτό το σκοτεινό μέρος είμαι «pauvre Margeurite»; Ίσως αυτό να εννοούσε.»

(Μαργαρίτα Καραπάνου & Φωτεινή Τσαλίκογλου, Μήπως;, Ωκεανίδα, 2006, σ. 98)

Ασκήσεις για την ανάπτυξη της οπτικής μνήμης και αμφιδεξιότητας

   Παρακάτω παραθέτω κάποιες ασκήσεις για την ανάπτυξη αμφιδεξιότητας και την βελτίωση των νοητικών ικανοτήτων και της αντίληψης στο σχέδιο:

1. Γράψτε το ίδιο κείμενο και με τα δύο χέρια ταυτόχρονα, πρώτα στην ίδια κατεύθυνση και μετά αντίστροφα (π.χ. το ένα χέρι γράφει από τα αριστερά προς τα δεξιά, ενώ το άλλο από τα δεξιά προς τα αριστερά ταυτόχρονα.) Κάντε το ίδιο βουστροφηδόν και δημιουργήστε παρόμοιες ασκήσεις προς όλες τις κατευθύνσεις. Επαναλάβετε αυτή την άσκηση μέχρι να μπορείτε να την εκτελέσετε άνετα και γρήγορα προς όλες τις κατευθύνσεις.

2. Διαλέξτε μια φωτογραφία, έναν πίνακα ή ένα σχέδιο που σας αρέσει και αφού το παρατηρήσετε προσεκτικά, κλείστε τα μάτια σας και προσπαθήστε να το φανταστείτε μέσα στο μυαλό σας. Στη συνέχεια, φέρτε ξανά μπροστά σας την εικόνα και δείτε τι παραλείψατε. Συνεχίστε έτσι μέχρις ότου να μπορείτε να ανακαλέσετε την εικόνα στο μυαλό σας ολοζώντανα και με όλες τις λεπτομέρειες.
3. Διαλέξτε πάλι μια φωτογραφία όπως παραπάνω και αφού παρατηρήσετε μια λεπτομέρεια, προσπαθήστε να την σχεδιάσετε στο χαρτί από μνήμης και χωρίς να κοιτάζετε το πρωτότυπο. Ξεκινήστε από μικρές και εύκολα αφομοιώσιμες λεπτομέρειες και προχωρήστε σιγά-σιγά στην αντιγραφή ολόκληρης της φωτογραφίας από μνήμης. Ελέγξτε τα αποτελέσματα των προσπαθειών σας με ένα κομμάτι διαφανές χαρτί (tracing paper) πάνω στο οποίο θα ξεπατικώσετε το πρωτότυπο, πριν το τοποθετήσετε πάνω από το δικό σας σχέδιο για να δείτε που έχετε πέσει έξω (μέθοδος του Ράσκιν).

4. Προσπαθήστε να αντιγράψετε μια φωτογραφία ή ένα έργο ανάποδα (άσκηση δανεισμένη από το βιβλίο Drawing on the right side of the brain της Μπέτυ Έντουαρντς).

5. Διαλέξτε ένα θέμα (ή ένα έργο κάποιου ζωγράφου ή μια φωτογραφία) και προσπαθήστε να το αντιγράψετε σχεδιάζοντας όχι τα αντικείμενα, αλλά τον αρνητικό χώρο, δηλ. τα κενά μεταξύ των αντικειμένων (και αυτή η άσκηση είναι από το βιβλίο της Έντουαρντς.)

6. Το βράδυ πριν κοιμηθείτε προσπαθήστε να ανακαλέσετε στο νου σας τις μορφές που μελετήσατε κατά τη διάρκεια της ημέρας (άσκηση του Λεονάρντο ντα Βίντσι).

7. Διαλέξτε μια ιστορία, κλείστε τα μάτια σας και προσπαθήστε να την φανταστείτε όλη από την αρχή μέχρι το τέλος μέχρι την τελευταία λεπτομέρεια. Προσπαθήστε να την κάνετε όσο πιο ζωντανή και λεπτομερή γίνεται (κλασική άσκηση για την ανάπτυξη της φαντασίας και της αυτοσυγκέντρωσης). 

   Στις παραπάνω ασκήσεις όπου καλείστε να σχεδιάσετε, προσπαθήστε να χρησιμοποιήσετε και τα δύο σας χέρια εναλλάξ.

   

   Αυτές οι ασκήσεις είναι υπεραρκετές για να σας απασχολήσουν για μήνες ολόκληρους. Φρονώ ότι πιστή και καθημερινή εξάσκηση θα σας βοηθήσουν να αναπτύξετε τις νοητικές και σχεδιαστικές σας ικανότητες, την οπτική σας μνήμη και την παρατηρητικότητα σε βαθμό εξαιρετικό. Ας σημειωθεί ότι μεγάλοι καλλιτέχνες όπως ο Λεονάρντο ντα Βίντσι και ο Μιχαήλ Άγγελος, πέρα από μεγαλοφυίες ήταν και αμφιδέξιοι. Η άσκηση της οπτικής μνήμης, όπως έχουμε αναφέρει σε άλλη δημοσίευση, ήταν κάποτε βασική εκπαίδευση σε σχολές καλές τεχνών της Ευρώπης, ενώ η ανάπτυξη της αμφιδεξιότητας και της ανεξαρτησίας των χεριών βασική δεξιότητα κάθε πιανίστα. Για να καταλάβετε τι εννοώ φανταστείτε δύο πιανίστες να παίζουν μια σονάτα του Μότσαρτ ή του Μπραμς για δύο πιάνα με δαιμονική ταχύτητα σε τέλειο συγχρονισμό.

Καλή επιτυχία και φροντίστε να κάνετε αυτές τις ασκήσεις όσο πιο διασκεδαστικές γίνεται!